ΕΘΙΜΑ ΤΩΝ ΘΕΟΦΑΝΕΙΩΝ

Φώτα και εικόνες

Μετά την ρίψη του σταυρού, ανήμερα των Φώτων, υπάρχει ένα έθιμο όπου οι Χριστιανοί παίρνουν τις εικόνες που έχουν στα σπίτια τους και τις πλένουν στα ποτάμια (στις λίμνες ή στη θάλασσα). Το όμορφο αυτό έθιμο ονομάζεται πλύσιμο των εικόνων.



Φώτα και περιστέρια
Σε μερικά μέρη της Ελλάδας, ανήμερα των Φώτων, αφήνουν τρία άσπρα περιστέρια ελεύθερα να πετάξουν μόλις ρίξουν το σταυρό, που συμβολίζουν την Αγία Τριάδα (τρία περιστέρια), και το Άγιο Πνεύμα που φανερώθηκε "εν είδη περιστεράς" όταν ο Ιησούς βαφτιζόταν στον Ιορδάνη Ποταμό.


Φώτα και σταυρός

Ανήμερα των Φώτων, μετά την λειτουργία των Μεγάλων Ωρών, γίνεται η Κατάδυση του Σταυρού στη θάλασσα, (ή λίμνη, ή ποτάμι). Ο ιερέας πετάει ένα σταυρό μέσα στο νερό, (συνήθως ο σταυρός είναι δεμένος πάνω σε σκοινί για να μη χαθεί), και πολλοί νέοι βουτούν για να πιάσουν τον σταυρό. Είναι εξαιρετική τιμή για όποιον βρει και πιάσει τον σταυρό.


Φώτα και φωτίτσα

Ένα έθιμο που επικρατεί μέχρι και σήμερα, είναι ότι ανήμερα των Φώτων σε κάθε σπίτι οι νοικοκυρές ζυμώνουν ψωμί το οποίο ονομάζεται φωτίτσα.




Ξεροτήγανα και Φώτα
,
Το γλύκισμα της ημέρας των Φώτων που ετοιμάζουν οι νοικοκυρές είναι τα ξεροτήγανα (τύπος λουκουμάδων). Κατά το έθιμο, τα παιδιά όχι μόνο τρώνε αλλά ρίχνουν και στη στέγη του σπιτιού ξεροτήγανα για να τα βρει ο Καλικάντζαρος να φάει και να φύγει.


Φώτα και ουράνια

Υπάρχει μια δοξασία του λαού μας που αναφέρει ότι το βράδυ της παραμονής των Φώτων στις 12 τα μεσάνυκτα, ανοίγουν τα ουράνια και πραγματοποιούνται όλες οι ευχές των ανθρώπων.
Βράδυ παραμονής Φώτων και προσευχή
Το βράδυ της παραμονής των Φώτων στρώνεται το νηστίσιμο τραπέζι, όπως την παραμονή της Πρωτοχρονιάς και την παραμονή των Χριστουγέννων. Στο τραπέζι κάθονται όλοι με τη σειρά από τον πιο μικρό της οικογένειας έως τον πιο μεγάλο. Ο πατέρας της οικογένειας έχει θυμίαμα πάνω σε ένα υνί και με αυτό θυμιατίζει το σπίτι για να φύγουν τα δαιμόνια. Ο μικρότερος της οικογένειας λέει την προσευχή και μετά όλοι κάθονται για το φαγητό στο τραπέζι.



Αγιασμός και στάχτη
Την παραμονή των Φώτων, αφού περάσει ο παπάς από το σπίτι και το αγιάσει, έρχεται η ώρα να μαζευτεί η στάχτη από την φωτιά που έκαιγε στο τζάκι το Δωδεκαήμερο, η φωτιά δηλαδή που ξεκίνησε με το Χριστόξυλο. Η στάχτη αυτή θα σκορπιστεί γύρω από το σπίτι, στους στάβλους, ακόμα και στα χωράφια, αφού πιστεύεται ότι διώχνει το κακό.

Παραμονή Φώτων και παπάς


Την Παραμονή των Φώτων, ο παπάς επισκέπτεται όλα τα σπίτια, με τον σταυρό και με αγιασμό μέσα στο σικλί, ένα χάλκινο συνήθως δοχείο, που κουβαλάει ο βοηθός του. Έπειτα αρχίζει να ραντίζει με το άγιασμα όλους τους χώρους του σπιτιού ή του καταστήματος, για να φύγουν τα δαιμόνια από το σπίτι.

Παραμονή των Φώτων και κάλαντα

Έπειτα τον εκκλησιασμό της παραμονής των Φώτων τα παιδιά θα ξεχυθούν στους δρόμους, πηγαίνοντας σε όλα τα σπίτια και τα καταστήματα, γνωστά και μη, για να ψάλλουν τα κάλαντα των Θεοφανείων.
Παραμονή των Φώτων και εκκλησιασμός
Το τριήμερο των φώτων ξεκινά με τον εκκλησιασμό των Χριστιανών το πρωί της παραμονής των Θεοφανίων. Στους ιερούς ναούς ψάλλετε η ακολουθία των Μεγάλων Ωρών και κατόπιν λαμβάνεται ο Μεγάλος Αγιασμός που την ημέρα αυτή τελείται μέσα στο ναό. Οι πιστοί αφού πάρουν τον αγιασμό και λάβουν το αντίδωρο θα γυρίσουν στα σπίτια τους.

Ο εορτασμός των Θεοφανείων


Η γιορτή των Θεοφανίων είναι μία από τις λαμπρότερες του έτους, καθώς γιορτάζεται στην αρχή της νέας χρονιάς. Τη μέρα αυτή ολοκληρώνεται το Δωδεκαήμερο.
Στα Θεοφάνεια ή Φώτα, που εορτάζονται στις 6 Ιανουαρίου, τιμούμε και θυμόμαστε την Βάπτιση του Ιησού Χριστού. Η λέξη Θεοφάνεια σημαίνει φανέρωση/αποκάλυψη του Θεού και αναφέρεται στην φανέρωση της Αγίας Τριάδας, που έγινε κατά τη Βάπτιση του Χριστού.
Η αρχαιότερη αναφορά στη γιορτή των Θεοφανείων που έχει διασωθεί είναι από τον Κλήμη Αλεξάνδρειας στις αρχές των μεταχριστιανικών χρόνων. Στην αρχαία Ελλάδα γιορτάζονται τα "Θεοφάνια" στην αρχή της άνοιξης, στους Δελφούς. Στην Πρωτοχριστιανική Εκκλησία και μέχρι τον 4ο αιώνα μ.Χ. οι Χριστιανοί γιόρταζαν την ίδια μέρα τα Χριστούγεννα και τα Θεοφάνεια, τιμώντας επίσης την ίδια μέρα την προσκύνηση του Χριστού από τους Ποιμένες και τους Τρεις Μάγους. Μετά τον 4ο αιώνα μ.Χ. καθιερώθηκε ξεχωριστή γιορτή για την γέννηση του Χριστού στις 25 Δεκεμβρίου, ενώ τα Θεοφάνεια εορτάζονταν στις 6 Ιανουαρίου.
Ο λαός ονομάζει τα Θεοφάνια και "φώτα ολόφωτα", "ξέφωτα", και "φωτόγεννα", επειδή τότε φωτίζεται ο κόσμος και αγιάζονται τα νερά. Στις εκκλησίες ψάλλεται το "Εν Ιορδάνη βαπτιζομένου Σου ...". Κατόπιν οι πιστοί παρακολουθούν τη ρίψη του σταυρού στη θάλασσα, στον ποταμό ή σε δεξαμενή, όταν δεν βρίσκονται κοντά σε παραθαλάσσιο ή παραποτάμιο μέρος. Έπειτα οι κολυμβητές πέφτουν στα νερά για να πιάσουν τον σταυρό, τον οποίο παλαιότερα περιέφεραν στα σπίτια.
Λίγο καιρό πριν ξεκινήσει ο Ιησούς Χριστός τη διδασκαλία του, ο Ιωάννης ο Πρόδρομος εγκαταλείπει την έρημο και εγκαθίσταται στις όχθες του Ιορδάνη Ποταμού. Εκεί συνεχίζει το κήρυγμα για την έλευση του Σωτήρα, καλεί τους ανθρώπους προς μετάνοια και συγχρόνως βαφτίζει πολλούς από αυτούς που έρχονταν να τον ακούσουν. Στον Ιορδάνη πήγε και τον συνάντησε ο Χριστός και τότε είπε ο Ιωάννης ο Βαπτιστής «Ιδέ ο αμνός του Θεού, ο αίρων την αμαρτίαν του κόσμου». Ο Ιησούς Χριστός ζήτησε από τον Ιωάννη να Τον βαφτίσει, αλλά εκείνος, γνωρίζοντας ποιον είχε απέναντί του, αρνήθηκε λέγοντας ότι ο ίδιος έχει ανάγκη να τον βαφτίσει ο Ιησούς Χριστός και ότι δεν τολμά αυτόν να Τον βαφτίσει. Τότε, ο Ιησούς Χριστός του λέει ότι έτσι πρέπει να γίνει για να εκπληρώσει κάθε εντολή του Θεού για τη σωτηρία του ανθρώπου.
Έτσι, ο Ιωάννης ο Πρόδρομος βάφτισε τον Ιησού Χριστό στα νερά του Ιορδάνη Ποταμού. Όσους βάφτιζε ο Ιωάννης ο Πρόδρομος στα νερά του Ιορδάνη, τους έβαζε όσο βρισκόντουσαν μέσα στο νερό να εξομολογούνται τις αμαρτίες τους. Ο Ευαγγελιστής Ματθαίος γράφει ότι ο Ιησούς Χριστός, όταν βαφτίστηκε, βγήκε αμέσως από το νερό του Ιορδάνη, για να μας θυμίσει ότι ο Ιησούς Χριστός είναι ο μόνος αναμάρτητος και, σε αντίθεση με τους άλλους που βάφτιζε ο Ιωάννης ο Πρόδρομος, ο Χριστός δεν είχε καμία αμαρτία να εξομολογηθεί και έτσι βγήκε κατευθείαν.
Άνοιξαν οι ουρανοί και κατέβηκε το Άγιο Πνεύμα με μορφή περιστεράς και ακούστηκε φωνή από τους ουρανούς να λέει «Αυτός είναι ο Υιός μου ο αγαπητός» με τον οποίο θα πραγματοποιηθεί η σωτηρία των ανθρώπων. Και έτσι ο Πατήρ δίνει μαρτυρία για τον Υιό του.
Φανερώνονται, λοιπόν, τα τρία πρόσωπα της Αγίας Τριάδος και με την εμφάνιση του Αγίου Πνεύματος πάνω από τον Ιησού δεν αφήνονται περιθώρια σε κάποιον από τους παρευρισκόμενους να θεωρήσει λανθασμένα ότι ο Μεσσίας είναι ο Ιωάννης ο Πρόδρομος και όχι ο Ιησούς Χριστός.
Ακόμα, ο Άγιος Δαμασκηνός αναφέρει ότι το Άγιο Πνεύμα εμφανίστηκε με μορφή περιστεράς επειδή όπως ένα περιστέρι είχε δείξει στον Νώε το τέλος του κατακλυσμού, έτσι τώρα με τη Βάπτιση του Χριστού και την εμφάνιση του Αγίου Πνεύματος «εν είδει Περιστεράς» μπαίνει τέλος στον κατακλυσμό των αμαρτιών.
Για τα Φώτα ο λαός πιστεύει πως είναι ο καιρός, η γιορτή που φεύγουν οι καλικάντζαροι γιατί φοβούνται την αγιαστούρα του παπά. Ο τρόμος τους αρχίζει από την παραμονή των Φώτων που γίνεται ο μικρός αγιασμός των παπάδων. Γι αυτό και το έθιμο του λαού λέει:
Στις πέντε του Γενάρη
Φεύγουν οι καλικαντζάροι
Αλλά ο μεγάλος τους τρόμος είναι τα Φώτα. Εκείνα τους αποδιώχνουν ολότελα.
Φεύγουν τότε λέγοντας:
Φεύγετε να φεύγουμε
κι έφτασε ο τουρλόπαπας
με την αγιαστούρα του
και με τη βρεχτούρα του





Μετά την ρίψη του σταυρού, ανήμερα των Φώτων, υπάρχει ένα έθιμο όπου οι Χριστιανοί παίρνουν τις εικόνες που έχουν στα σπίτια τους και τις πλένουν στα ποτάμια (στις λίμνες ή στη θάλασσα). Το όμορφο αυτό έθιμο ονομάζεται πλύσιμο των εικόνων.
Φώτα και περιστέρια
Σε μερικά μέρη της Ελλάδας, ανήμερα των Φώτων, αφήνουν τρία άσπρα περιστέρια ελεύθερα να πετάξουν μόλις ρίξουν το σταυρό, που συμβολίζουν την Αγία Τριάδα (τρία περιστέρια), και το Άγιο Πνεύμα που φανερώθηκε «εν είδη περιστεράς» όταν ο Ιησούς βαφτιζόταν στον Ιορδάνη Ποταμό.
Φώτα και σταυρός
Ανήμερα των Φώτων, μετά την λειτουργία των Μεγάλων Ωρών, γίνεται η Κατάδυση του Σταυρού στη θάλασσα, (ή λίμνη, ή ποτάμι). Ο ιερέας πετάει ένα σταυρό μέσα στο νερό, (συνήθως ο σταυρός είναι δεμένος πάνω σε σκοινί για να μη χαθεί), και πολλοί νέοι βουτούν για να πιάσουν τον σταυρό. Είναι εξαιρετική τιμή για όποιον βρει και πιάσει τον σταυρό.
Φώτα και φωτίτσα
Ένα έθιμο που επικρατεί μέχρι και σήμερα, είναι ότι ανήμερα των Φώτων σε κάθε σπίτι οι νοικοκυρές ζυμώνουν ψωμί το οποίο ονομάζεται φωτίτσα.
Ξεροτήγανα και Φώτα
Το γλύκισμα της ημέρας των Φώτων, που ετοιμάζουν οι νοικοκυρές είναι τα ξεροτήγανα (τύπος λουκουμάδων). Κατά το έθιμο, τα παιδιά όχι μόνο τρώνε αλλά ρίχνουν και στη στέγη του σπιτιού ξεροτήγανα για να τα βρει ο Καλικάντζαρος να φάει και να φύγει.
Φώτα και ουράνια
Υπάρχει μια δοξασία του λαού μας που αναφέρει ότι το βράδυ της παραμονής των Φώτων στις 12 τα μεσάνυκτα, ανοίγουν τα ουράνια και πραγματοποιούνται όλες οι ευχές των ανθρώπων.
Βράδυ παραμονής Φώτων και προσευχή
Το βράδυ της παραμονής των Φώτων στρώνεται το νηστίσιμο τραπέζι, όπως την παραμονή της Πρωτοχρονιάς και την παραμονή των Χριστουγέννων. Στο τραπέζι κάθονται όλοι με τη σειρά από τον πιο μικρό της οικογένειας έως τον πιο μεγάλο. Ο πατέρας της οικογένειας έχει θυμίαμα πάνω σε ένα υνί και με αυτό θυμιατίζει το σπίτι για να φύγουν τα δαιμόνια. Ο μικρότερος της οικογένειας λέει την προσευχή και μετά όλοι κάθονται για το φαγητό στο τραπέζι.
Αγιασμός και στάχτη
Την παραμονή των Φώτων, αφού περάσει ο παπάς από το σπίτι και το αγιάσει, έρχεται η ώρα να μαζευτεί η στάχτη από την φωτιά που έκαιγε στο τζάκι το Δωδεκαήμερο, η φωτιά δηλαδή που ξεκίνησε με το Χριστόξυλο. Η στάχτη αυτή θα σκορπιστεί γύρω από το σπίτι, στους στάβλους, ακόμα και στα χωράφια, αφού πιστεύεται ότι διώχνει το κακό.
Παραμονή Φώτων και παπάς
Την Παραμονή των Φώτων, ο παπάς επισκέπτεται όλα τα σπίτια, με τον σταυρό και με αγιασμό μέσα στο σικλί, ένα χάλκινο συνήθως δοχείο, που κουβαλάει ο βοηθός του. Έπειτα αρχίζει να ραντίζει με το άγιασμα όλους τους χώρους του σπιτιού ή του καταστήματος, για να φύγουν τα δαιμόνια από το σπίτι.
Παραμονή των Φώτων και κάλαντα
Έπειτα τον εκκλησιασμό της παραμονής των Φώτων τα παιδιά θα ξεχυθούν στους δρόμους, πηγαίνοντας σε όλα τα σπίτια και τα καταστήματα, γνωστά και μη, για να ψάλλουν τα κάλαντα των Θεοφανείων.
Παραμονή των Φώτων και εκκλησιασμός
Το τριήμερο των φώτων ξεκινά με τον εκκλησιασμό των Χριστιανών το πρωί της παραμονής των Θεοφανίων. Στους ιερούς ναούς ψάλλετε η ακολουθία των Μεγάλων Ωρών και κατόπιν λαμβάνεται ο Μεγάλος Αγιασμός που την ημέρα αυτή τελείται μέσα στο ναό. Οι πιστοί αφού πάρουν τον αγιασμό και λάβουν το αντίδωρο θα γυρίσουν στα σπίτια τους.

Κάλαντα των Θεοφανίων

Σήμερα είν΄τα Φώτα κι ο φωτισμός
κι η χαρά μεγάλη κι ο αγιασμός
Κάτω στον Ιορδάνη τον ποταμό
κάθεται η κυρά μας η Παναγιά
Όργανο βαστάει κερί κρατεί
και τον Αϊ Γιάννη παρακαλεί
Αϊ Γιάννη αφέντη και Βαπτιστή
βάφτισε και μένα Θεού παιδί
ν΄ανεβώ επάνω στον ουρανό
να μαζέψω ρόδα και λιβανό.

Κάα λη μέρα κάα λη μέρα
καλή σου μέρα αφέντη με την κυρά
Κάα λη μέρα κάα λη μέρα
καλή σου μέρα αφέντη με την κυρά.

Σήμερον τα φώτα κι ο φωτισμός
και του Ιησού μας ο βαφτισμός.
Σήμερα η κυρά μας η Παναγιά
σπάργανα στα τίμια χέρια κρατεί
και τον Άη Γιάνη παρακαλεί.
«Δύνεσ', Άη Γιάννη Πρόδρομε,
για να μου βαφτίσεις Θεόν παιδί ;»
Δύνουμαι και σώνω και προσκυνώ,
για κοντοκαρτέρει ως το πουρνό,
για ν' ανέβω απάνου στους ουρανούς,
για να ρίξω δρόσο και λίβανο,
ν' αγιαστούν οι βρύσες και τα νερά,
ν' αγιαστή κι αφέντης με την κυρά».
Σήκω, κυρά μ', να στολιστής, να πας ταχιά στα Φώτα,
στα Φώτα και στον αγιασμό και στον καλό το χρόνο.
Βάλε τον ήλιο πρόσωπο και το φεγγάρι αστήθι,
και του κοράκου το φτερό βάλ'το καμαροφρύδι.
Για βάλε το χεράκι σουστην αργυρή σου τσέπη
κι αν εύρεις γρόσα δος μας τα, φλουριά μην τα λυπάσαι,
κι αν εύρεις και μισό φλουρί, κέρνα τα παλληκάρια,
κέρνα τ' αφέντη μ' κέρνα τα, να πιούνε στην υγειά σου,
και στην υγειά σου, αφέντη μου, και στην καλή χρονιά σου.
Να ζήσεις χρόνια εκατό, διακόσα, παραπάνου,
κι απ' τα διακόσα κι ύστερα ν' ασπρίσεις να γεράσεις,
ν'ασπρίσεις σαν τον Όλυμπο, σαν τ' άσπρο περιστέρι,
σαν τ' αηδονάκι που λαλεί, το Μάη, το καλοκαίρι.
Κυρά μου, τον γιόκα σου, κυρά μ', τον ακριβό σου,
τον έλουζες, τον χτένιζες, στο δάσκαλο τον πάϊνες,
κι ο δάσκαλος τον έδερνε με δυο κλωνάρια μόσκο,
με τέσσαρα βασιλικό, με πέντε μαντζουράνα.
Κυρά μ', τη θυγατέρα σου, κυρά μ', την ακριβή σου,
γραμματικός την αγαπά, πραμματευτής τη θέλει,
κι ο δάσκαλος απ' το σκολειό γυρεύοντάς την στέλνει.


Κάλαντα των Φώτων (περιοχής Οινόης)

Από της ερήμου ο Πρόδρομος
ήλθε να βαπτίσει τον Κύριον.
Βέβαιον Βασιλέα εβάπτισε,
Υιόν και Θεόν ομολόγησε.

Γηγενείς, σκιρτάτε και χαίρεσθε,
τάξεις των Αγγέλων, ευφραίνεσθε.
Δόξα εν υψίστοις εκραύγαζον,
Κύριον και Θεόν ομολόγησαν.

Έλεγεν ο κόσμος τον κύριον
να αναγεννήσει τον άνθρωπον.
Ζήτησον και σώσον το πρόβατον,
το απολωλός, ω Θεάνθρωπε.

Ήλθε, κηρυττόμενον έβλεπε,
απορών εφάνει ο Πρόδρομος.
Θες μοι την παλάμην σου, Πρόδρομε,
βάπτισον ευθύς τον Δεσπότην σου.

Ιορδάνη ρεύσε τα νάματα,
ιν’ ανασκιρτήσει τα ύδατα.
Κεφαλάς δρακόντων συνέθλασε
των κακοφρονούντων ο Κύριος.

Λέγουσιν οι Άγγελοι σήμερον,
ο Χριστός τον κόσμον εφώτισεν.
Μέγα και φρικτόν το μυστήριον,
δούλος τον Δεσπότη εβάπτισε.
Νους ο Ιωάννης ο Πρόδρομος
μέγας, να βαπτίσει τον Κύριον.
Ξένος ο προφήτης ο Πρόδρομος,
μέγας, να βαπτίσει τον Κύριον.

Όλον τον Αδάμ ανεκάλεσε
ο των όλων κτίστης και Κύριος.
Παναγία, Δέσποινα του παντός,
σώσον τους εις Σε προσκυνούντας νυν.

Ρείθρα Ιορδάνη, αγάλλεσθε,
την πορείαν άλλως λαμβάνετε.
Σήμερον ο κτίστης δεδόξασται
δι’ αυτό το μέγα μυστήριον.

Τρεις γαρ υποστάσεις εγνώκαμεν,
Πατρός και Υιού και του Πνεύματος.
Υπό Αρχαγγέλων υμνούμενον,
υπό Σεραφείμ δοξαζόμενον.

Φως γαρ τοις σκότει επέλαμψε,
 όταν ο Χριστός εβαπτίζετο.
Χαίροντες και χείρας προσάγοντες
και λαμπράν πανήγυριν άδοντες.

Ψάλλοντες Χριστόν τον Θεόν ημών,
δέξασθε λουτήρα βαπτίσματος.
Ο Θεός των όλων και Κύριος
δώη σας υγείαν και χαίρετε.

Από το βιβλίο του Στάθη Ευσταθιάδη «Τα Τραγούδια του Ποντιακού λαού»